De dispositie:
Manuaal |
|
Pedaal |
Bourdon |
16’ (gehalveerd’) |
Aangehangen |
Prestant |
8’ (gehalveerd) |
|
Holpijp |
8’ |
|
Flûte travers |
8’(discant) |
|
Octaaf |
4’ |
|
Fluit |
4’ |
|
Quint |
3’ (gehalveerd) |
|
Octaaf |
2’ |
|
Flageolet |
1’ (gehalveerd) |
|
Mixtuur |
3-sterk (gehalveerd) |
|
Cornet |
4-sterk (discant) |
|
Trompet |
8’ (gehalveerd) |
|
Tremulant |
|
Toelichting: van Dr. M. A. Vente, gepubliceerd in de Museum-folder n.a.v. de restauratie:
Het Stedelijk Museum te Schiedam- welks aula vroeger dienst
deed als kerkgebouw van de Waalse gemeente- bezit een orgel, dat in 1773 is
gebouwd door de orgelmaker Hendrikus Hermanus Hess te Gouda (overleden te Gouda
1794).
Eigenlijk had Hess zich toegelegd op het vervaardigen van
kabinetorgels; de van zijn hand bewaarde exemplaren behoren, met die van Johann
Stephan Strumphler (overleden te Amsterdam 1807), tot de mooiste van dit genre
muziekinstrumenten.
Het orgel in Schiedam draagt een stempel, dat aan dit
specialisme van zijn maker herinnert, zowel in technisch als in artistiek
opzicht, o.a. door de overwegend chromatische opstelling van het pijpwerk en
door zijn zachte intonatie.
Als bijzonderheid moet worden vermeld, dat het instrument
nog vrijwel geheel oorspronkelijk is. Met de grootste piëteit voor zijn
uitzonderlijke gaafheid heeft de firma Ernst Leeflang te Apeldoorn dit werk in
1968 gerestaureerd.
Front:
Het rijk.versierde rococo-front in wit en goud biedt een
kostelijke aanblik. De forse middentoren wordt bekroond door een medaillon,
waarop een afbeelding van Jesaja met in de ene hand de Tafelen de Wet en in de
andere een Profetenrol.
Rondom deze figuur de tekst(uiteraard in het frans):” À
la toi et au témoignage”(Tot de wet en tot de getuigenis-Jesaja 8 vers 20).
Bovenaan sluit het medaillon met het wapen van Schiedam. De kleine pijpenvelden
tussen de overhoekse zijtorens en de middentoren zijn binnenwaarts gewelfd en
onderverdeeld in 3 vakken. De labia van de pijpen in deze vakken lopen sterk op
en af, hetgeen een bijzonder effect geeft. De onderkant van de kas (de zgn.
sofiet) met uitbundige blad-en schelpmotieven vormt een waardige afsluiting van
het orgelmeubel.
Dispositie:
De dispositie werd nimmer gewijzigd. Het is dan ook het
meest oorspronkelijke instrument van Schiedam en het belangrijkste nog bestaande
kerkorgel van H. H. Hess.
De Bourdon 16’ van het manuaal spreekt permanent op het
pedaal, ook bij gesloten registerknop (een zgn. niet –afsluitbare
transmissie). De bespeler heeft daardoor de beschikking over een zestienvoets
bas in het pedaal, zonder meespelen hiervan op het manuaal.
De twee oude spaanbalgen bevinden zich aan weerskanten van
het orgel op de galerij in lage kasten, die voorzien zijn van ruitjes in de
voorkant, zodat men de werking ervan kan waarnemen.
Enkele typerende rococo-trekjes in de dispositie:
De Flüte travers 8’(disc.), die herinnert aan een Franse Flûte harmonique.
De Cornet 4 sterk (disc.) met een Terts 3 1/5’ in het koor, die het geluid op 16’ zet maar de klank niet dik maakt.
De tintelende Flageolet 1’
Speeltafel:
De speeltafel bevindt zich aan de achterzijde van het
instrument en de orgelbank staat dicht tegen de muur.
Een registrant kan helaas niet achter de organist omlopen.
Vandaar , dat bij bespelingen vaak twee registranten dienst doen.
Wat direct opvalt is de grote lengte van de
register-stangen bij geopende stand. De “zit” is tamelijk moeilijk en het
antieke, achterwaarts liggende pedaal zwaar te bespelen, maar door de fraaie
klank is dit ongerief gauw vergeten.
Het klavier heeft 53 toetsen (C-e3); het pedaal 24 toetsen (C-b).
Een bescheiden orgel, maar met een eigen klankkarakter,
waarvan grote bekoring uitgaat. Het beperkte aantal registers zorgt er voor, dat
het klankbeeld uiterst doorzichtig blijft en ieder détail duidelijk hoorbaar
is.
Voorts noodzaakt de omvang van het instrument (één
klavier en aangehangen pedaal) de speler te woekeren met de beschikbare
klankcombinaties en aangepaste-vaak weinig gespeelde-composities ten gehore te
brengen. Voeg hierbij de sfeer van rust, die het stijlvolle interieur van de Aula
(voorheen Gasthuiskapel) ademt, dan bestaat er alle reden om met het orgel
kennis te maken.
Behalve in de maanden Juli en Augustus is er op de derde
zaterdag van de maand een orgelbespeling(gratis) van 15.00 uur tot 15.45 uur. In
verband met de vele activiteiten rondom Kerstmis vindt de bespeling in december
vaak plaats op de tweede zaterdag van de maand.
(Tekst geschreven door C. Passchier d.d. maart 1981).
Voor informatie kan men zich wenden tot:
Stedelijk Museum Schiedam,
Hoogstraat 112,
3111 HL Schiedam.
Telefoon 010-2463666
Fax 010-2463664
E-mail info@stedelijkmuseum.nl